منبت کاری اصفهان: تأثیر پذیری از مکاتب پیشین
در مقاله منبت کاری اصفهان: تأثیر پذیری از مکاتب پیشین، با توجه به منبر چوبی منبت مسجد جامع اصفهان، به عنوان یکی از شاهکارهای منبت کاری سبک مغولی، و با عنایت به تفاوت یکی از لچکی های آن با سایر لچکی ها، که ویژگی های منبت کاری اصفهان را دارد و در زمان صفویه نیز به آن اضافه شده است، به تفاوت ها و ویژگی های دو سبک ایلخانی و مکتب اصفهان در منبت می پردازیم.
مقدمه ای بر منبت کاری اصفهان
در میان آثار منبت کاری اصفهان در موزهای ایران به اشیایی بر می خوریم که خصوصیات چند مکتب مختلف هنری در آن به چشم می خورد. و نشان از آن دارد که مدت های مدیدی مورد احترام و توجه بوده است. منبر چوبی منبت کاری شده مسجد جامع اصفهان که در شبستان اولجایتو قرار دارد، از شاهکارهای منبت کاری سبک مغولی است. لیکن اگر آن را به دقت مورد بررسی قرار دهیم، در می یابیم که یکی از لچکی های آن با بقیه متفاوت است. این لچکی هم از لحاظ نوع چوب و هم از نظر ویژگی های فنی و ساختار هنری شباهت زیادی به آثار سبک صفوی، به ویژه منبت کاری اصفهان، دارد و این موضوع نشان می دهد که لچکی مورد نظر احتمالا در زمان پایتختی اصفهان برای ترمیم منبر ساخته شده است.
ساخت قطعه مذکور در زمان پایتختی اصفهان با آزمایش های درصد سلولز نیز اثبات شده است. لیکن به درستی مشخص نیست که چرا هنرمند صفوی این قطعه را مشابه بقیه منبر بازسازی نکرده است. شاید نمی خواسته پیرو هنرمندان مکاتب دیگر باشد و شاید خواسته با این کار بالاتر بودن مهارت هنرمندان صفویه را نسبت به دوران قبل اثبات کند.
در هر صورت، با مقایسه خصوصیات اجرایی و هنری این لچکی با بقیه منبر می توان به تفاوت های منبت کاری سبک ایلخانی و منبت کاری اصفهان پی برد که در این نوشته به آن پرداخته می شود.
مشخصات منبت کاری اصفهان در تاریخی منبر
منبر شبستان اولجایتو که به دلیل قرار گرفتن در شبستان غربی مسجد جامع اصفهان به این نام مشهور شده است، دارای بسیاری از خصوصیات منبت کاری سبک ایلخانی است. به همین دلیل اغلب احتمال داده می شود که در زمان حکومت سلطان محمد خدابنده ساخته شده باشد. البته به قول برخی از باستان شناسان که درباره مسجد جامع اصفهان تحقیقاتی کرده اند. تالار شبستان اولجاتیو در زمان قطب الدین شاه محمود ساخته شده است. بنابراین به احتمال زیاد منبر مذکور با منبت کاری اصفهان نیز در زمان آل مظفر ساخته شده است.
برای تأیید این امر می توان به آثار دیگری در همان شبستان، مثل در شمالی، اشاره کرد که در کتیبه آن عبارت «امیرالمظفر قطب الدین محمود» به دشواری خوانده می شود. البته خود منبر نیز دارای کتیبه ای است که داخل یکی از لقطهای شمسه ای شکل به دور کادری محرابی به خط ثلث کنده کاری شده است. متن این کتیبه یکی از ادعیه شیعه است و به شخص خاصی اشاره ندارد.
در هر صورت، می توان از روی شباهتی که منبت کاری این منبر با آثار مشابه، مثل در مقبره اشعیا، در مسجد جامع نطنز، در مسجد جامع افوشته و در مقبره سید واقف دارد، این احتمال را داد که منبر مذکور در اواخر دورة آل مظفر (۷۶۰ تا ۷۹۰ ق) یا اوایل دوره تیموری (۷۷۰ تا ۸۰۰ ق) ساخته شده باشد. این موضوع را آزمایشهای اندازه گیری سلولز نیز اثبات کرده است.
مشخصات عمومی منبر
این شیء ارزشمند تاریخی به صورت مثلث قائم الزاویه ساخته شده است که اندازه دو ضلع قائمة آن حدود ۳۰۰ سانتیمتر است. این منبر منبت کاری اصفهان به شیوه کوه چینی توپر لقطدار ساخته شده که مبنای نقش کوه چینی آن در دو بدنه طرفین «هشت و طبل»، و در پله ها «طبل و لوز» و «شش و طبل» و در کنار نرده «لچکی» است.
منبت کاری های این اثر ارزشمند روی لقطها انجام شده که مبنای طراحی آن به هفت حالت زیر است:
- روی لقطهای طبل شکل و سلی شکل با عناصر اسلیمی خرطومی سرپیچ با ساقه دوار و ترکیب بندی قرینه محوری و کتیبه به خط بنایی؛
- روی برخی لقطهای شمسه شکل با عناصر اسلیمی خرطومی سر پیچ با ساقه دوار و ترکیب بندی قرینه محوری؛
- روی برخی لقطهای شمسه شکل با عناصر گلهای پنج پره نوک تیز (اناری تمام رخ، زنبق) و پنج پره تمام رخ گرد با ساقه دوار با ترکیب بندی قرینه مرکزی؛
- روی برخی لقطهای لچکی شکل با عناصر برگ اناری با ترکیب درهم؛
- روی برخی لقطهای لچکی شکل با عناصر هندسی «نقش شش کند»؛
- روی برخی لقطهای لچکی شکل با عناصر گل پنج پره تمام رخ اناری و گل زنبق با ترکیب درهم؛
- روی حاشیه ها با عناصر اسلیمی خرطومی سر پیچ با ترکیب بندی متواتر.
مشخصات منبت کاری ها از نظر طراحی
کلیه منبت کاری اصفهان بر روی منبر مذکور از نظر طراحی دارای تراکم زیاد در ناحیه فضای مثبت (برجسته) بوده و هنرمند کوشش کرده است فضای منفی (زمینه) کمتری به جای گذارد. شیوه فنی منبت کاری این اثر در بازار صنایع دستی و فرهنگی کشور را می توان از چند جنبه بررسی کرد:
- از دیدگاه عمق کنده کاری، میزان آن بین یک تا دو سانتیمتر متغیر است. این مقدار عمق بین شیوه های متداول منبت کاری در دوره های مختلف حکومتی ایران در حداکثر قرار دارد.
- روسازی های انجام شده به طور عمده محدب است که این حالت روسازی تقریبا در تمامی منبت کاری های ایلخانی مشاهده می شود.
- در شیوه منبت کاری این شیء ذره گرایی زیادی مدنظر هنرمند سازنده نبوده و قط شیارهایی روی برخی گلها و برگها به چشم می خورد.
البته اجرای شیار در شیوه منبت کاری ایلخانی چندان متداول نبوده است، ولی در دوره حکومت آل مظفر و سپس دوره تیموری در حال تجربه بوده است. مشخصات لچکی مربوط به دوره صفوی آنچه در مورد مشخصات عمومی منبر ذکر شد، درباره تمامی لقطها و حاشیه ها به جز یک لچکی و حاشیه آن صدق می کند. لچکی مذکور به لحاظ تفاوتی که با بقیه دارد، جلب توجه خاصی می کند و کاملا مشخص است که با دیدگاهی متفاوت اجرا شده است؛ لذا با توجه به اینکه تاریخ و رقم خاصی روی آن مشاهده نمی شود، آزمایشهای اندازه گیری سلولز صورت گرفت و مشخص شد قدمت آن به حدود سدۀ آخر دورة صفوی می رسد.
ترکیب بندی با تقارن محوری
از نظر طراحی مبنا، منبت کاری اصفهان در متن این لچکی دارای ترکیب بندی با تقارن محوری است و یک گل شاه عباسی به عنوان سربند قرار گرفته است تا دو شاخه اصلی به صورت متقارن از آن منشعب شود. روی ساقه های مذکور عناصری چون غنچه اناری (به صورت نیمرخ)، گل پنج پر کنگره دار، گل سه پر و چهار پر نوک تیز (تمام رخ) و برگ کنگر مشاهده می شود. کلیه عناصر و ترکیب بندی به کار رفته در طراحی این ناحیه، خطوط محیطی، شکل عناصر، تراکم آنها و همچنین ذره گرایی های داخلی و گردش ساقه ها مشابهت کامل به طراحی های رضا عباسی در عالی قاپو و چهل ستون دارد و با سایر اجزای منبر کاملا متفاوت است.
قسمت حاشیه باریک این لچکی نیز دارای عنصر چنگ اسلیمی برگردان است که ترکیب بندی ساقه آن به صورت سه ساقه متواتر و هماهنگ در نظر بوده است و نحوه کشیدگی عناصر، انحنای ساقه ها و ذره گرایی داخلی عناصر آن شباهت زیادی به طراحی های رضا عباسی داشته و با حواشی دیگر منبر متفاوت است.
تفاوت کنده کاری های لچکی با سایر اجزای منبر
از نظر اجرای منبت کاری اصفهان در این منبر نیز در انجام کنده کاریهای این لچکی تفاوت خاصی با سایر اجزای منبر مشاهده می شود. زیرا اولا عمق کنده کاری بسیار کم و در حد سه میلیمتر است و کف زمینه بافت دانه دانه دارد که این شیوه در دوران پایتختی اصفهان به وسیله استادکاران آباده ای متداول شد. شیوه روسازی عناصر نیز مقعر است که این شیوه از خصوصیات بارز فنی منبت کاری دوره صفوی است. این شیوه روسازی در دوران پایتختی اصفهان مورد تأکید بیشتری قرار می گیرد.
به این صورت که قسمت داخلی عناصر گود است، ولی لبه های محیطی و خطوط داخلى عنصر به صورت لبه ای تیز باقی می ماند. این لبه تیز حکم قلم گیری برجسته را دارد و از نظر بصری همان کار را انجام می دهد. به این ترتیب هنرمندان منبت کاری اصفهان با این کار توانسته اند پا به پای طراحان این دوره به اجرای قلم گیری در نقش برجسته بپردازند.
لبه های تیز یا حمیلها نه فقط در قسمت محیطی عناصر، بلکه در تمام سطح آن نیز مطابق خط قلم گیری وجود دارد و هنرمند منبت کار تا حد ممکن سعی می کند این خطوط را با تراکم زیاد به کار برد. شیب قسمت روسازی نیز ملایم است و معمولا از قسمت خطوط محیطی به سمت داخل اجرا می شود.
پیروی از الگوی عمل در منبت کاری
منبر شبستان غربی مسجد جامع اصفهان از جمله آثار منبت کاری اصفهان است که امکان مقایسه منبت کاری سبک ایلخانی و سبک صفوی (به خصوص مکتب اصفهان) را فراهم می سازد. هنگام مقایسه این دو سبک متوجه می شویم که بین آنها تفاوت های زیادی وجود دارد. البته این تفاوت چیزی نیست که فقط در این شیء دیده شود، بلکه در بررس یهای تاریخی متوجه می شویم که مشخصات منبت کاری بخش ایلخانی این منبر در آثار هم عصر آن نیز وجود دارد.
بنابراین این طور استنباط می شود که منبت کاری سبک ایلخانی از سوی همه هنرمندان منبت کار دوره ایلخانی مورد قبول بوده و اجرا می شده است. این موضوع در مورد منبت کاری اصفهان نیز صادق است، زیرا مشخصات طراحی و اجرایی بخش صفوی این منبر در سایر آثار منبت کاری اجرا شده دوران پایتختی اصفهان به چشم می خورد و ما را به این نتیجه می رساند که منبت کاران مکتب اصفهان نیز مانند هنرمندان سایر رشته های هنرهای صناعی آن زمان از الگوی خاصی پیروی می کرده اند.
پیروی از شیوه رضا عباسی
برای دستیابی به این الگو کافی است یک بررسی تطبیقی بین اصول طراحی این منبت کاری اصفهان و نقاشی های دیواری عالی قاپو و چهل ستون صورت گیرد تا مشخص شود از نظر عناصر طراحی و ترکیب بندی و همچنین تراکم و ذره گرایی از شیوه رضا عباسی پیروی شده است. البته چیزی که در هنر منبت کاری ضروری است، دستیابی به یک نقش برجسته است که این فناوری با نقاشی دیواری و تذهیب متفاوت است و این کار منبت کاران را مشکل می سازد؛ زیرا یکی از ویژگی های طراحی مکتب اصفهان قلم گیریهای فراوان در محیط عناصر و سطح آن است.
پس هنرمند منبت کاری اصفهان باید به روشی دست می یافت تا بتواند آن قلم گیریها را به نحوی مشابه طراحی سنتی اجرا کند. زیرا این کار از منبت کاری شیوه ایلخانی ساخته نبود، چون حالتی محدب داشت و خطوط بصری روی آن ملاحظه نمی شد و این گونه بود که در دوران پایتختی اصفهان در درجه اول بر شیوه روسازی مقعر تأکید شد و در درجه دوم شیوه حمیل سازی مدنظر قرار گرفت. این دو اصل این امکان را به هنرمند منبت کار داد تا بتواند خطوط محیطی و داخلی عناصر را به صورت لبه در آورد و همان حالت بصری قلم گیری را در آن ایجاد کند و این گونه بود که فناوری منبت کاری اصفهان منطبق بر الگوی طراحی آن شکل گرفت.